«ناحیه مقدسه»؛ خیلی دور خیلی نزدیک
حجت الاسلام والمسلمین رسول چگینی پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت در نوشتاری که در اختیار شفقنا قرار داده، آورده است: «یکی از مشهورترین زیارت نامه های امام حسین علیه السلام، زیارت ناحیه مقدسه است. این زیارتنامه که سفارش شده در روز عاشورا خوانده شود، با سلام بر پیامبران و ائمه(علیهم السلام) آغاز می‌شود و با سلام بر امام حسین(علیه السلام) و یارانش ادامه می‌یابد. پس از آن، به شرحی از اوصاف و کردار امام، زمینه‌های قیام، شرح شهادت و مصائب وی و عزادارشدن عالَم و موجودات می‌پردازد.
درباره اینکه ناحیه مقدسه به چه معناست و بر کدامیک از ائمه علیهم السلام اطلاق می شود، اختلافاتی وجود دارد. در ادامه به این پرسش پاسخ می دهیم.
۱. ناحیه مقدسه به چه معناست؟
ناحیه مقدسه به معنای جهت یا مکان مقدس، اصطلاحی است که از نیمه اول قرن سوم هجری همزمان با امامت امام هادی علیه السلام تا پایان غیبت صغری (۳۲۹ق) به خاطر شرایط سخت سیاسی – اجتماعی شیعیان و محدودیت‌هایی که خلفای بنی عباس در روابط اجتماعی امامین عسکریین ایجاد کرده بودند، توسط شیعیان استفاده می‌شد.
شیعیان در این زمان به جهت شرائط تقیه برای نقل مطالب از امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام مهدی علیه السلام یا نائبان خاص ایشان، این اصطلاح را به جای نام امام به کار می‌بردند. به جهت استفاده شیعیان از این عنوان برای اشاره رمزی به امام مهدی علیه السلام، این واژه در دوران غیبت صغری به عنوان یکی از القاب حضرت به کار رفته است.[۱]
شیعیان با نامه‌نگاری با امامین عسکریین و امام مهدی علیهم السلام، پاسخ نامه خود را تحت عنوان «توقیع» دریافت می کردند. توقیع‌ها به خط یا املای امامان بود و معمولاً در پاسخ پرسش‌ها و درخواست‌های شیعیان صادر می‌شد و از طریق شبکه وکالت به دست شیعیان می‌رسید. توقیعات در موضوعات فقهی، اعتقادی، عزل و نصب وکیلان، اعلام وصول وجوهات شرعی، تکذیب مدعیان دروغین نیابت و… بوده است. در منابع حدود ۱۰۰ توقیع به امام مهدی علیه السلام نسبت داده شده که مربوط به دوره غیبت صغری است.
در جوامع روایی شیعه، توقیعاتی نقل شده است که به «ناحیه مقدسه» نوشته یا از ناحیه مقدسه نامه‌ای دریافت شده‌اند. علامه مجلسی کتابی با عنوان «توقیعات ناحیه مقدسه» جمع‌آوری کرده که در آن توقیع‌های (نامه‌های) صادر شده از طرف امام زمان علیه السلام به شیعیان وجود دارد.
بخشی از توقیعاتی که از ادعیه و زیارت نامه هایی هستند که از سوی ائمه علیهم السلام خطاب به عموم شیعیان یا شخص معینی صادر شده اند. زیارات ناحیه مقدسه نیز یکی از این توقیعات است که از سوی امامان معصوم علیهم السلام صادر شده است.
۲. زیارت نامه های متعدد ناحیه مقدسه
زیارت ناحیه مقدسه، فقط یک زیارتنامه نیست، بلکه دست‌کم سه زیارتنامه برای امام حسین علیه السلام وجود دارد که همه آنها از ناحیه مقدسه صادر شده اند.
زیارتنامه اول: زیارتى است که در برخى از مصادر به زیارة الشهداء یا «زیارت شهداء در روز عاشورا» موسوم است، و مطابق نقل، توسط محمد بن غالب اصفهانى از ناحیه مقدسه رسیده است.
آغاز این زیارت با سلام و خطاب به حضرت على اکبر(علیه السلام) و بدین صورت است:
«بسم اللّه الرحمن الرحیم، إذا اردت زیارة الشهداء رضوان اللّه علیهم، فقف عند رجلی الحسین علیه السلام، وهو قبر علی بن الحسین صلوات اللّه علیهما، فاستقبل القبلة بوجهک، فان هناک حومة الشهداء علیهم السلام و اوم و اشر الى علی بن الحسین علیهما السلام وقل:
السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل….»[۲]
این زیارتنامه خطاب به شهیدان کربلا و یاران امام حسین علیه السلام است و در آن خطابی به سید الشهدا علیه السلام نشده است.
زیارتنامه دوم: معروف‌ترین متن زیارت ناحیه مقدسه، این زیارتنامه است. این زیارتنامه را «زیارتِ ناحیه مشهور» یا «زیارتِ ناحیه معروف» نیز میگویند در مقابلِ زیارة الشهدا که آن را «زیارتِ ناحیه غیرمشهور» هم می‌خوانند.
این زیارت با عبارت «السلام على آدم صفوة اللّه من خلیقته، السلام على شیث ولی اللّه وخیرته….» آغاز مى گردد.[۳]
زیارتنامه سوم: این زیارت نامه ای بوده که سید مرتضی از آن استفاده می کرده است. متن این زیارت نامه نزدیک دو سوم متن زیارت دوم ناحیه و اضافات مفصل دیگر و دستور العمل هاى متعددى است. این زیارت از شهرت کمتری نسبت به دو زیارت نامه پیشین برخوردار است.
آغاز این زیارت بدین صورت است:
«إذا أردت الخروج من بیتک فقل: اللهمّ إلیک توجَّهت…ثمّ تدخل القبّة الشریفة و تقف على القبر الشریف و تقول:
السلام على آدم صفوة… إنّک ولی ذلک یا أرحم الراحمین.»[۴]
۳. زیارت ناحیه مقدسه از جانب کدام امام صادر شده است؟
در منابع حدیثی تصریح نشده است که زیارت ناحیه مقدسه از جانب کدام معصوم بیان شده است. در کتاب المَزارُ الکبیر اثر ابن‌مشهدی (م ۶۱۰ق)، تنها آمده که از «ناحیه، علیه‌السلام» صادر شده است.[۵] علامه مجلسی نیز که آن را هم از ابن‌مشهدی و هم از شیخ مفید (م ۴۱۳ق) گزارش کرده، اشاره نکرده که کدام امام آن را بیان کرده است.[۶]
با این همه، برخی از سخن ابن‌مشهدی هنگام نقل روایت نتیجه گرفته‌اند که زیارتنامه را امام زمان علیه السلام به یکی از نواب اربعه گفته است؛ زیرا در متن زیارت نامه تصریح شده: «وَ مِمَّا خَرَجَ مِنَ النَّاحِیَةِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِلَى أَحَدِ الْأَبْوَاب؛ و از چیزهایی که از ناحیه، علیه‌السلام، به یکی از ابواب صادر شده است.» در این عبارت قرینه ای وجود دارد که این زیارت از ناحیه امام زمان علیه السلام صادر شده است:
استعمال تعبیر کنایى «الأبواب» در فرهنگ شیعى به وُکلای چهارگانه امام عصر علیه السلام در دوره غیبت صغرا باز مى گردد؛ بلکه اساساً استعمال آن درباره و کلاى دیگر امامان علیهم السلام بى سابقه است.
همچنین تعبیر «علیه السلام» در متن حدیث، اشاره به امام معصوم علیه السلام دارد؛ با توجه به اینکه «اصل عدم زیادت»، دلالت بر اضافه نشدن جمله «علیه السلام» از ناحیه روات بعدى دارد، وجود این جمله دلیلى دیگر بر این است که مراد از ناحیه، امام معصوم علیه السلام است.
با وجود همه مطالب فوق، اما برخی همچنان در منشأ صدور این زیارت نامه تردیدهای علمی مطرح می کنند. در پاسخ باید گفت حتی اگر قرائن فوق برای انتساب این روایت به امام زمان علیه السلام ناکافی باشد، چه تفاوتى دارد که منشأ صدور این روایت، کدام یک از سه امام معصوم علیهم السلام باشد؛ آنچه قابل توجه است، اینکه امامان معصوم علیهم السلام این زیارت نامه را به شیعیان تعلیم فرموده اند.
[۱] . اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج ۲، ص۵۱۹.
[۲] . ابن المشهدی، المزار الکبیر، ۱۳۷۸ش، ص ۴۸۵ ـ ۴۹۵، ح ۸.
[۳] . ابن المشهدی، المزار الکبیر، ص ۴۹۶ ـ ۵۱۳.
[۴] . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۱۴۱۷ق، ص ۲۲۱ ـ ۲۴۴.
[۵] . ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۳۷۸ش، ص۴۹۶.
[۶] . مجلسی، بحار الانوار،۱۴۰۳ق ج۱۰۱، ص۳۱۷، ۳۲۸.
